رونق اقتصادی یا به تعبیری، همان رشد اقتصادی با تولید مستقیم محصولات نهایی و میزان خدمات ارائه‌شده در یک کشور و افزایش توان آن در ایجاد تکمیل زنجیره‌ها ارتباط مستقیم دارد. در این بین، مناطق ویژه اقتصادی‌ای همچون منطقه ویژه اقتصادی صنایع معدنی و فلزی خلیج فارس، با فراهم‌سازی بستر لازم برای ورود صنایع انرژی‌بَر و مادر در ابتدای زنجیره تولید، می‌توانند تاثیری چشمگیر بر رشد شاخص GDP و دیگر شاخص‌های اقتصادی همانند قدرت رقابت صنعتی داشته باشند. بنابراین مطالعه عوامل دخیل در رشد اقتصادی و ارزیابی آن‌ها با پتانسیل‌ها و موفقیت‌های کسب‌شده این منطقه ویژه می‌تواند دورنمای مناسبی را در راستای تصمیم‌گیری بهتر برای سرمایه‌گذاری‌ها و پیشرفت اقتصادی فراهم کند. گزارش پیشِ‌رو نگاهی به وضعیت اقتصادی حاکم بر کشور و موفقیت‌های کسب‌شده منطقه ویژه خلیج فارس است.
شاخص رقابت صنعتی ایران رو به رشد است
اقتصاد یکی از مهم‌ترین بخش‌های اثرگذار بر پویایی یک جامعه و توسعه روزافزون آن است. بنابراین حتی برای داشتن صنعت موفق و پیشرفته، نیاز به اقتصادی با توانایی رشد مناسب وجود دارد. البته اثرگذاری اقتصاد بر صنعت یک رابطه دوسویه است، به طوری که اگر صنعت توسعه خوبی داشته باشد، اقتصاد رشد خواهد کرد و بالعکس. از این رو، بررسی تعریف دقیق‌تر از رشد اقتصادی، شاخص‌های موجود و عوامل موثر بر این رابطه می‌تواند دیدگاه خوبی را به صنعتگران ارائه بدهد.
در تصمیم‌گیری‌های کلان، همواره از رونق اقتصادی یا مواردی از این دست یاد می‌شود. در این حوزه نیز موضوعی که همواره به آن می‌پردازند تولید ناخالص داخلی یا Gross Domestic Product است؛ زیرا تشریح معنای رشد اقتصادی به افزایش (یا کاهش) تولید ناخالص داخلی اشاره دارد، به طوری که بسیاری از کشورها و صنایع نیز سهم خود را در اقتصادهای جهانی و ملی، بر اساس میزان سرمایه‌گذاری‌ها و موفقیت‌های حاصل‌شده در تولید ناخالص داخلی ارزیابی می‌کنند. در واقع زمانی که از GDP یاد می‌شود، به این معناست که میزان فروش کالا یا خدمات نهایی در طول آن یک سال ارزیابی و در قالب GDP بیان می‌شود. وضعیت GDP ایران، همان‌طور که در نمودار 1 مشاهده می‌شود، روندی منفی را در پیش گرفته است. البته پیش‌بینی‌ها حاکی از مثبت شدن این شاخص است.
دیگر شاخص‌های اقتصادی نیز می‌توانند ارزیابی خوبی به ما ارائه دهند. جایگاه ایران در شاخص فقر جهانی (9/1 دلار در روز) به نقل از بانک جهانی 27/0 است و در رتبه 126 قرار دارد. صندوق بین‌المللی پول نیز جایگاه ایران در شاخص تولید ناخالص داخلی سرانه تعدیل‌شده با برابری قدرت خرید در سال 2018 را 73 اعلام کرده است. معیار «ساخت کشور» دیگر شاخص اقتصادی‌ای است که مطرح شده و بیانگر کیفیت، کارایی، اعتماد و جایگاه محصول یک کشور در بازارهای جهانی است. جایگاه کالاهای ساخت ایران در سال 2017 در این زمینه رتبه 50 است. رتبه ایران در سهولت کسب‌وکار، بر اساس آمار منتشرشده سال 2020 بانک جهانی، 127 گزارش شده است. در نیمه نخست سال 2019 رتبه ایران در بیکاری 36 بوده است. توجه به نرخ بیکاری از این رو اهمیت دارد که یکی از معیارهای مهم در بررسی عملکرد موفق یا ناموفق یک دولت است.
از دیگر شاخص‌های مهم در ارزیابی توان رقابت و عملکرد صنعتی اقتصاد کشورها شاخص عملکرد رقابت صنعتی است. محاسبه این شاخص را سازمان توسعه صنعتی ملل متحد (یونیدو) انجام می‌دهد و برای آن از هشت شاخص دیگر استفاده می‌کند که عبارت‌اند از سرانه ارزش افزوده صنعت، سرانه صادرات صنعت، سهم کالاهای صنعتی با تکنولوژی متوسط و بالا در ارزش افزوده صنعت، سهم ارزش افزوده صنعتی از تولید ناخالص داخلی، سهم کالاها با فناوری متوسط و بالا در صادرات صنعت، سهم صادرات صنعت در کل صادرات، سهم در کل ارزش افزوده صنعت جهان و سهم در کل تجارت صنعت جهان. مطابق با ارزیابی‌های سال 2018 یونیدو در بین 150 کشور، ایران موفق به ارتقای رتبه خود از 98 در سال 2000 به 58 در سال 2018 شده است.
مناطـق ویـژه بستـرسـاز رشـد اقتصادی هستند
رشد صنعت بدون شک با استفاده از تکنولوژی‌های مدرن و تولید محصولات باکیفیت و ویژگی‌های ممتاز نسبت به گذشته معنا می‌یابد. رشد اقتصادی نیز، همان‌طور که بیان شد، با میزان موفقیت تولید رابطه مستقیم دارد. در واقع وجه اشتراک هر دو رشد، افزایش تولید است. افزایش تولید محصول‌های مورد نیاز نیز با افزایش موقعیت شغلی ارتباطی مستقیم دارد و در واقع بالا رفتن حجم تولیدها به بهبود معیشت جامعه بر اثر کاهش نرخ بیکاری کمک خواهد کرد. از طرف دیگر، فراوانیِ یک محصول، کاهش قیمت آن محصول و افزایش توان خرید آن را در پی دارد. در کنار مزایای داخلی افزایش تولید محصولات برای یک کشور، افزایش ارز به دلیل بالا رفتن صادرات آن کشور نیز بسیار اهمیت دارد. در نهایت، می‌توان گفت که ورود بنگاه‌ها و تولیدکنندگان به عرصه جهانی به قدرت رقابتی آن‌ها و تلاش برای ارتقای کیفیت محصول نهایی منتهی می‌شود که نتیجه‌اش بهبود شاخص‌های اقتصادی، از جمله GDP، خواهد بود.
بنابراین، با توجه به مزایای یادشده، حال باید به بسترهای ایجاد رشد اقتصادی توجه کرد. بدون شک وجود زمینه‌هایی همچون زیرساخت‌ها، دسترسی به مواد اولیه و راه‌های ارتباطی مناسب برای انجام دادوستد می‌تواند به رونق اقتصادی یک جامعه کمک کند. از این رو، ایجاد مناطق ویژه با پتانسیل‌های بالقوه آن‌ها و برخورداری از ویژگی‌های یادشده یکی از بهترین گزینه‌ها برای رونق‌بخشی به تولید و به دنبال آن رونق‌بخشی به اقتصاد است. در ایران، وجود دوازده منطقه ویژه می‌تواند کمک بارزی به بهبود اقتصاد کشور بکند. در بین مناطق ویژه اقتصادی حاضر، منطقه ویژه اقتصادی صنایع معدنی و فلزی خلیج فارس یکی از بهترین‌هاست که می‌تواند به افزایش تولیدات در حوزه صنعت و معدن کمک شایانی بکند.
ارزش صادرات کالاهای تولیدی منطقه ویژه خلیج فارس در سال 1397 از مرز یک میلیارد دلار عبور کرد و به یک میلیارد و ۶۰۰ میلیون دلار رسید. این نتایجِ رو به رشد صادراتی منطقه ویژه خلیج فارس نویدبخش رشد اقتصادی در منطقه و به دنبال آن در کشور هستند
منطقـه ویـژه خلیـج فـارس ارزآوری می‌کند
تاکنون در منطقه ویژه خلیج فارس شرکت‌های معدنی و فلزی متعددی، از جمله شرکت‌های فولادی مستقر، توانسته‌اند رتبه‌های خوبی را در بین تولیدکنندگان باسابقه این صنعت و خارج از مناطق ویژه کسب کنند، به طوری که صادرات فولاد هرمزگان جنوب در سال 1398 نسبت به سال 1397 به میزان 111درصد رشد کرد و از 15 هزار و 224 میلیارد ریال با صادرات بیش از 582 هزار تن تختال به 32 هزار و 186 میلیارد با صادرات بیش از 815هزار تن تختال رسید. همچنین ارزش صادرات کالاهای تولیدی منطقه ویژه خلیج فارس در سال 1397 از مرز یک میلیارد دلار عبور کرد و به یک میلیارد و 600 میلیون دلار رسید. این نتایجِ رو به رشد صادراتی منطقه ویژه خلیج فارس نویدبخش رشد اقتصادی در منطقه و به دنبال آن در کشور هستند.
آنچه می‌تواند اثرگذاری منطقه ویژه خلیج فارس را بیشتر برجسته کند وجود زیرساخت‌های مناسب و توسعه‌های اثربخش آن است. بر این اساس، در بهار سال جاری اعلام شده است که در منطقه ویژه خلیج فارس، مطابق با افق‌های ترسیم‌شده، میزان تولید فولاد به 10 میلیون خواهد رسید که این امر به معنای کمک به تولید هرچه بیشتر محصولات فولادی و تغذیه هرچه بهتر صنایع پایین‌دست فولادی و در نتیجه آن، افزایش کالاهای فولادی در بازار است. علاوه بر آن، با اجرای توسعه و بهسازی اسکله، ظرفیت فعلی از 12 میلیون تن به 18میلیون تن خواهد رسید و این به معنی افزوده شدن به حجم واردات و صادرات خواهد بود.
در زمینه حمل‌ونقل، تمامی نقل‌وانتقال‌های کامیونی به ریلی تغییر خواهد یافت و در همین راستا، ظرفیت واگن‌برگردان‌ها از 6تن به 12 میلیون تن خواهد رسید که این امر افزایش ظرفیت مناسبی را برای تخلیه واگن‌ها به مقصد بندرعباس ایجاد خواهد کرد. طبق برنامه‌های بیان‌شده از سوی معاونت برنامه‌ریزی و توسعه این منطقه، بالغ بر 600 میلیارد تومان اعتبار برای مجموعه پروژه واگن‌برگردان و گسترش اسکله تعیین اعتبار شده است و این پروژه‌ها با همکاری بخش‌های خصوصی به اتمام خواهند رسید.
سرمایه‌ها به قطب جنوبی اقتصاد ایران سرازیر می‌شوند
وجود بستر و ضریب اطمینان مناسب بازگشت سرمایه این انگیزه را به سرمایه‌گذاران می‌دهد که بتوانند در یک منطقه سرمایه‌گذاری کنند. منطقه ویژه خلیج فارس، به دلیل جغرافیای منحصربه‌فرد خود، در بهار سال جاری موفق به جذب سرمایه برای اجرای ده طرح، از جمله طرح‌های تولید اسید فسفریک و کود‌های شیمیایی شرکت ملی مس ایران با اعتبار 130میلیون یورو، طرح تولید فروکروم و فرومنگنز شرکت کرومیت میامی فردوس با 120 میلیون دلار و طرح تولید کرومیت توسط هلدینگ ارزش با اعتباری بالغ بر 640 میلیارد تومان شده است. از طرف دیگر، واگذاری زمین به شرکت‌های متقاضی برای اجرای طرح‌های سرمایه‌گذاری در این منطقه در دو ماه نخست سال جاری رشدی بیش از دوبرابر نسبت به مدت مشابه خود در سال 1398 داشته است.
یکی از اثرگذارترین عوامل در جذب سرمایه‌گذاران، سهولت و توانایی یک کشور در برقراری رابطه موثر با دیگر کشورهای جهان و بالا بردن میزان مبادلات تجاری خود و قرارگیری در زنجیره تامین جهانی است؛ زیرا داشتن روابط تجاری فراوان با کشورهای جهان، علاوه بر تامین ارزی، در انتقال تجارب، دانش فنی و تکنولوژی نیز بسیار اثرگذار است، به طوری که از این راه، حتی می‌توان نیروهای انسانی متخصص‌تر و کارآمدی را تربیت کرد. این امر ممکن است به این دلیل باشد که سرمایه‌گذاران کشورهای توسعه‌یافته علاقه‌مند به ایجاد واحدهای تولیدی در زمینه‌های مختلف در کشورهایی با دسترسی مناسب، مواد اولیه کافی، نیروی انسانی لازم و زیرساخت‌های خوب هستند؛ این امر در کاهش قیمت تمام‌شده برای آن‌ها بسیار تاثیرگذار است. بنابراین، با توجه به اهمیت جغرافیای خوب در ایجاد روابط تجاری و حمل‌ونقل‌های صادراتی و وارداتی، منطقه ویژه خلیج فارس می‌تواند برای جذب سرمایه‌گذاران خارجی از این منظر بسیار مورد توجه قرار گیرد. حضور سرمایه‌گذاران خارجی و احداث واحدهای تولیدی بیشتر، به همراه دستاوردهای جانبی بسیار خوب آن، می‌تواند در ایجاد رونق اقتصادی در کشور تاثیرگذار باشد.
دسترسی به منابع انرژی نیز از دیگر پارامترهای مهم امکان سرمایه‌گذاری موفقیت‌آمیز در این منطقه است. دسترسی راحت به منابع یادشده می‌تواند به کاهش قیمت تمام‌شده منجر شود و این خود در افزایش توان رقابتی موثر است. منطقه ویژه خلیج فارس، به دلیل دسترسی به منابع انرژی و آب، بستر بسیار مناسبی برای ارتقای تولید محصولات معدنی و پتروشیمی در این منطقه است. از این روست که صنایع انرژی‌بَر بیش از دیگر صنایع در این منطقه مستقر شده‌اند و توانسته‌اند در سال‌های اخیر بازدهی و رشد خوبی در تولیدات خود داشته باشند.
می‌توان گفت که منطقه ویژه اقتصادی خلیج فارس با بسترسازی لازم برای صنایع معدنی و فلزی توانسته است در سال‌های اخیر به تولید محصولات این گروه رونق خوبی ببخشد و در این راستا نیز توجه سرمایه‌گذاری بخش خصوصی داخلی و خارجی را به خود جلب کند.
طبق آخرین گزارش‌های مدیریت این منطقه، سرمایه‌گذاری‌های جذب‌شده خارجی شامل طرح تولید فروآلیاژ و کورد وایر شرکت یکتا فولاد دوران با سرمایه‌گذاری به میزان 17میلیون یورو و طرح تقطیر نفت سفید و تولید حلّال‌های نفتی شرکت پتروپالایش تسخیر با سرمایه‌گذاری 3 میلیون دلار با سرمایه‌گذاری از سوی کشور هند است که در حال اجرای این پروژه‌ها هستند. سرمایه‌گذاری‌های داخلی نیز عبارت‌اند از طرح انتقال، ذخیره‌سازی و صادرات اسید سولفوریک شرکت صنایع ملی مس ایران با سرمایه‌گذاری به میزان 3 هزار و 866 میلیارد ریال، طرح تولید ایستگاه‌های تقلیل فشار شرکت عمران‌سازان با سرمایه‌گذاری به میزان 90 میلیارد ریال، طرح تولید حلّال‌های شیمیایی شرکت پتروجام کیمیا با سرمایه‌گذاری به میزان 12 هزار میلیارد ریال، طرح تولید اسید فسفریک شرکت فرآورده‌های فسفات کارون با سرمایه‌گذاری 136 میلیون یورو، طرح تولید قیر شرکت پالایشگاه نفت جی با سرمایه‌گذاری 9هزار و 271 میلیارد ریال، طرح تولید فروسیلیس شرکت توسعه تجارت انرژی خاورمیانه با سرمایه‌گذاری به میزان 5 هزار و 737 میلیارد ریال و طرح تولید نوار نقاله شرکت لاستیک‌ها و غلتک‌های صنعتی مبارکه (میرکو) با سرمایه‌گذاری یک هزار و 99 میلیارد ریال.
تحریم‌ها و روابط سیاسی پیچیده ایران با دیگر کشورها جذب سرمایه‌گذاران خارجی را سخت کرده است؛ زیرا سرمایه‌گذار خارجی به ریسک‌های سیاسی نیز توجه می‌کند. با این حال، مذاکره‌هایی با شرکت Chongqing Zhongfunan Thermal Power چین برای سرمایه‌گذاری به ارزش 60میلیون دلار در طرح تولید فروآلیاژ با ظرفیت تولید سالانه 100 هزار تن فروسیلیس و سایر فروآلیاژها انجام شده است.
حضور سرمایـه‌گـذاران و گـزارش‌های موفقیت‌آمیز از افزایش تولید و صادرات منطقه ویژه اقتصادی خلیج فارس از اثرگذاری موفق این منطقه در رشد اقتصادی کشور حکایت می‌کنند. پیش‌بینی‌ها و افق‌های ترسیم‌شده نیز نشان می‌دهند که تکمیل زنجیره‌های تولید در این منطقه و تولید محصولات با دانش و فناوری‌های نوین می‌تواند نقش بارزی در بهبود شاخص‌های اقتصادی کشور ایفا کند.
